Twórczość a kreatywność – kilka słów na temat pojęć

Opublikowano: 19 kwietnia, 2020

Kreatywność jest terminem funkcjonującym stosunkowo od niedawna. Pojęcie „kreatywności”, które pod koniec XX wieku stało się synonimem przymiotnika „twórczy”, zostało wprowadzone do polskiej pedagogiki społecznej w 1930 roku przez Kazimierza Korniłowicza. Natomiast w roku 1935 Helena Radlińska, współpracownica Korniłowicza w Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej i twórczyni polskiej pedagogiki społecznej, w książce „Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego” upowszechniła pojęcie postawy twórczej (czynnej) i niejako wprowadziła je do nauk pedagogicznych¹. Pojęcie „kreatywności” pojawiło się również w wykładzie inauguracyjnym Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego, który został wygłoszony przez J. P. Guilforda w 1950 roku.

Nie ma jednak jednoznacznej i jedynej odpowiedzi w kwestii, czym jest kreatywność i czy pojęcie kreatywności jest tożsame z pojęciem twórczości. Według „Słownika języka polskiego” wyraz „kreatywność” tłumaczony jest jako „zdolność do tworzenia czegoś nowego, oryginalnego”, jest również synonimem słowa „twórczość”². Jednakże zdaniem Władysława Tatarkiewicza „sam wyraz „twórczość” jest wieloznaczny, zmieniał bowiem w ciągu dziejów swe znaczenie; a znaczenie końcowe, dziś aktualne, jest (by użyć kartezjańskiego rozróżnienia) co najwyżej jasne, ale na pewno niewyraźne”³.

Etymologia terminu „twórczość” sięga czasów starożytnych. Dzieje tego wyrazu przeszły przez cztery etapy. W starożytności pojęcia „twórczości” nie było. Grecy nie posiadali w ogóle odpowiedniego wyrazu, natomiast dla Rzymian był to termin języka potocznego, „creator” oznaczał ojca, natomiast „creator urbis” – założyciela miasta.
W średniowieczu słowo to było zarezerwowane wyłącznie dla bogów i działalności boskiej. Creator był synonimem Boga. Jeszcze w dobie Odrodzenia nazwa była używana w takim znaczeniu. Dopiero w XIX wieku „twórca” stał się synonimem artysty. Przymiotnik „twórczy” i rzeczownik „twórczość” były używane w odniesieniu do artystów i ich pracy. W XX wieku zaczęto mówić o twórczości w nauce, o twórczym polityku, czy też o twórcach nowej techniki. A więc stosunkowo późno pojęcie twórczości weszło do kultury europejskiej.

Dziś „twórczość” rozumiemy w sposób dwuznaczny: jako proces w umyśle twórcy, ale także – jako wytwór tego procesu. Jest to pojęcie o bardzo szerokim zakresie: obejmuje wszelkiego rodzaju ludzkie czynności i wytwory, nie tylko artystów, ale także uczonych i techników. Dlatego też twórczość nie jest pojęciem, którym można by operować ściśle⁴ .

W badaniach nad różnymi aspektami twórczości, aktywności twórczej czy postawy twórczej naukowcy posługiwali się wielorakimi definicjami i teoriami. Wyrazem tej różnorodności podejść do problematyki twórczości może być liczba ich definicji. Nauka posiada bowiem ponad tysiąc definicji twórczości, jednakże do powszechnego użycia nie weszła ani jedna z nich. Zjawisko kreatywności, czy twórczości jest materią zbyt wielowymiarową i nie zawiera się w jednym paradygmacie. Wyróżnia się natomiast różne aspekty twórczości: atrybutowy (twórczość jako wytwór), podmiotowy (osoba, twórca), procesualny (twórczość jako proces psychiczny), stymulatorów – inhibitorów (czynniki zewnętrzne warunkujące proces tworzenia)⁵ .

Jednym z badaczy, którzy wnieśli swój wkład w badanie twórczości jednostki ludzkiej jest W. I. Stein. Definiuje on twórczość jako „proces przynoszący nowy wytwór, oceniany w określonym czasie przez grupę jako trafny i użyteczny”⁶.

Podobne zdanie ma C. R. Rogers, który twierdzi, że „twórczość to tyle samo co proces twórczy i działalność prowadząca do powstania nowego wytworu, będącego wynikiem niepowtarzalnej osobowości twórcy z jednej strony i tworzywa, wydarze i historii jego życia z drugiej. Jest to zdolność do aktualizacji samego siebie, do ukazania swoich zdolności i możliwości”⁷.

Drugim znanym obok Rogersa przedstawicielem psychologii humanistycznej jest A. Maslov, który wyodrębnił dwa typy twórczości. „Pierwszy to twórczość pojmowana jako unikalny talent, właściwy tylko niektórym ludziom, drugi to proces aktualizacji rozwoju swojego „ja” w kontakcie z rzeczywistością. Zdaniem tego autora, drugi typ twórczości jest warunkiem koniecznym „ujawnienia się” pierwszego”⁸.

J. Guilford „traktuje twórczość jako proces rozwiązywania problemów, w których przejawia się zdolność wytwarzania konwergencyjnego, dywergencyjnego i oceny”⁹. Natomiast Torrance – jeden z amerykańskich pionierów badań nad myśleniem twórczym, uważa, że „twórczość to proces zawierający w sobie takie zdolności jak: wrażliwość na problemy, na elementy brakujące, dysharmonie, wrażliwość pozwalająca na identyfikację trudności, niewiadomych w sytuacjach problemowych. Następnym etapem tego procesu jest poszukiwanie pomysłów rozwiązywania, formułowania hipotez, wreszcie weryfikacji tych pomysłów i komunikowanie tych rezultatów”¹⁰.

Wyrażając się nieco poetycko mówi o twórczości J. Smith – „twórczość jest podobna do miłości – zdolność kochania jest właściwa każdej jednostce w momencie narodzin, środowisko, w którym ona żyje determinuje, czy zdolności te rozwiną się czy nie”¹¹.

Zdaniem A. Paré twórczość jest to potencjalna zdolność, którą posiadają wszyscy ludzie w momencie narodzin, natomiast według J. A. Ponomariewa „twórczość jest koniecznym warunkiem rozwoju materii, tworzenia jej nowych form, razem z wytwarzaniem których zmienia się sama forma twórczości”¹².

Wszyscy naukowcy są tego samego zdania, że twórczość to przede wszystkim zdolność lub zdolności. Zdaniem Władysława Tatarkiewicza twórczość obejmuje wszystkie sfery aktywności człowieka, pod warunkiem, że działalność ta nie ogranicza się do powtarzania i naśladowania, a osoba działająca coś z siebie daje¹³. Każdy zatem może być twórczy.

Z biegiem lat, coraz bardziej popularne staje się pojęcie kreatywności. Wiąże się ono z pankreacjonizmem, obejmującym w XX wieku wszystkie dziedziny działalności ludzkiej. W koncepcji tej zwraca się uwagę na to, iż potencjał twórczy przypisany jest każdej jednostce, bez względu na to, czy jest wybitnie uzdolniona, czy nie. Źródło tej koncepcji tkwi w teoriach zakładających, że twórczość jest pierwotną potrzebą człowieka, która wynika z dążenia do samorealizacji. Pojęcie „twórczość” zostało zastąpione pojęciem „kreatywność”, które może oznaczać wszystko, począwszy od kreatywnego myślenia, poprzez kreatywne zarządzanie, do kreatywnego nauczania czy wychowania.

Każda istota ludzka wyposażona jest w naturalny instynkt kreacji i każdy człowiek posiada wewnętrzne siły twórcze. Każdy człowiek posiada predyspozycje do kreatywnego myślenia i działania, kreatywnego rozwiązywania zadań, kreowania siebie i otaczającej rzeczywistości. Człowiek od momentu narodzin musi mieć zapewnione warunki pozwalające na zaspokojenie potrzeby kreowania poprzez wzmocnienie dążenia do tworzenia i samorealizacji. Bardzo ważną rolę pełni więc edukacja, ponieważ zmierzający ku kreatywności proces kształcenia i wychowania może być powodem rozwoju,
a konformizm i bezmyślna uległość zostaną zastąpione poprzez twórczą aktywność¹⁴.

mgr Stefania Janczyszyn
Dyrektor Przedszkola „Domek Elfów” w Piasecznie